Legamia substantzia bat da, eta sukaldaritzan erabiltzen da ogiaren eta pastelen masak “igoarazteko”. Lehen begiratuan, irina edo masa bat dirudi, baina, izaki biziduna da?
Zer ezaugarrik definitu eta bereizten gaitu beste objektu eta elementu batzuetatik? Gaur egun, hiru hauek dira ezaugarri onartuenak:
Gure osaera kimikoa antzekoa da
Zelulaz osatuta gaude
Hiru bizi-funtzioak egiten ditugu (elikadura, harremana eta ugalketa)
Ikertuko dugu pizza gozoak egiteko balio duen masa itxuragabe hori izaki biziduna den ala ez.
Ataza: Metodo zientifikoa
Iraupena:
Saio 1
Taldekatze
Taldeak: laukoak
Galderari erantzun ahal izateko, ezinbestekoa da lehenik zientziaren metodoarekin lan egiten jakitea, hau da, metodo zientifikoarekin. Taldetan, urratsak arretaz irakurriko ditugu eta ezagutzen dugun adibide bat jartzen saiatuko gara.
Pilar Etxebarria. Metodo zientifikoa (Jabari publikoa)
Ondoren, taldean ere, legamia izaki biziduna den ala ez jakiteko modua eztabaidatuko dugu. Izaki bizidunen ezaugarrietatik abiatuta eta metodo zientifikoari jarraituz, hori egiaztatzeko bururatzen zaizkigun praktikak idatziko ditugu.
Zer ikertu nahi dugu?
Zein da gure hipotesia? Zer ikertu behar dugu hura egiaztatzeko?
Esperimentu bat edo gehiago diseina ditzakegu? Zer material behar ditugu? Zein izango lirateke urratsak?
Nola erregistratzen ditugu emaitzak?
Nola jakinaraziko ditugu emaitzak?
Azkenik, gainerako taldeekin bateratuko dugu.
Ataza: Gure legamiaren etiketak ikertzen
Iraupena:
1/2 saio
Taldekatze
Taldeak: laukoak
Oso ondo! Dagoeneko ezagutzen ditugu izaki bizidun batek izan behar dituen ezaugarriak eta horiek aztertzeko modua. Praktikan jarriko dugu ikasi duguna, eta bi legamia mota landuko ditugu, okin-legamia eta legamia kimikoa (hauts altxagarria)
Talde bakoitzak okin-legamiaren eta kimikoaren lagin bana ikertuko ditu.
Biomolekulei buruzko informazioarekin, bi legamien etiketak aztertuko ditugu eta osaera kimikoa idatziko dugu taula honetan:
Legamia
Osaera kimikoa
Okin-legamia
Kimikoa
Gure ondorioak:
Organismo bizidunak osatzen dituzten elementu kimiko gehienak naturan ere aurki daitezke. Biziaren % 96 lau elementuk osatzen dute: oxigenoa, karbonoa, hidrogenoa eta nitrogenoa. Elementu horien artean, karbonoa da materia biziduna ondoen irudikatzen duena, beste batzuekin konbinatzeko konpetentziagatik; izan ere, funtsezko desberdintasuna zera da, lau elementu horiek materia biziduna (hau da, biomolekulak) sortzeko konbinatzeko modua.
Biomolekulak:
Gluzidoak edo azukreak: energia- eta erreserba-funtzioa dute, eta egiturak osatzen dituzte
Lipidoak: funtsean, energia- eta egitura-funtzioak dituzte
Proteinak: askotariko erregulazio-, egitura-, defentsa-, garraio- eta erreserba-funtzioak dituzte
Azido nukleikoak: informazio genetikoa biltegiratzen dute
Ataza: Legamiak zelulak ditu?
Iraupena:
1/2 saio
Taldekatze
Binaka
Izaki bizidunak definitzen dituen beste ezaugarrietako bat zelulaz osatuta egotea da; beraz, hurrengo urratsa da hori legamiekin egiaztatzea.
Zelulen presentzia aztertzeko, esperimentu hau egin eta mikroskopio batekin egiaztatuko dugu.
Materialak
. Mikroskopio optikoa . Legamia-pastilla fresko bat . Legamia kimikoaren zorro bat . Ura . 50 mL-ko bi hauspeakin-ontzi . Irabiagailua . Tanta-kontagailua . Bi porta . Bi estalki . Bi zotz
Prozedura
1. 50 gramo legamia botako ditugu 25 mL uretan, eta indarrez irabiatuko dugu. Gauza bera egingo dugu legamia kimikoarekin. 2. Legamia bakoitzaren disoluzio-tanta bat ipiniko dugu portan, ondo zabalduko dugu zotzarekin eta kontu handiz estaliko dugu estalkiarekin. 3. Laginak aztertuko ditugu mikroskopioan. Lehenik, 10x objektiboarekin lokalizatuko ditugu, eta, ondoren, 40x objektibora eta azkenik 100x objektibora aldatuko dugu. 4. Mugikorrarekin, argazkia aterako diogu lagin bakoitzari.
Ondorioak:
Bideo honetan ikus dezakegu nolakoak diren legamiaren zelulak, zenbait handipenekin.
Biomolekulak taldekatu egiten dira, eta biziaren oinarrizko unitateak osatzen dituzte: zelulak. Izaki bizidun oro zelula batez edo askoz dago osatuta, eta zelula oro beste zelula batetik dator, zatiketa bidez. Bi zelula mota nagusi daude: zelula prokariotoa, nukleorik gabe eta organulu zelular gutxirekin, eta zelula eukariotoa, nukleoarekin eta organulu zelular ugari eta anitzekin.
Zelulen tamaina oso txikia da, eta ezin ditugu gure begiekin ikusi; beraz, tresna egoki bat behar dugu, hau da, mikroskopioa. Mikroskopioak bi lente ditu, eta horiei esker objektuaren irudi handitua lor daiteke. Funtzionamendua bideo honetan azaltzen da.
Bai! Legamiaren zelulak ikusi ditugu, eta egiaztatu dugu legamia kimikoak zelularik ez duela. Orain egiaztatu behar dugu izaki bizidunen bizi-funtzioren bat betetzen duen. Elikadura aukeratuko dugu, ikusteko errazena baita.
Izaki bizidunek elikadura-funtzioa erabiltzen dute energia eta materialak lortzeko. Legamiak azukretik lortzen du, eta, ondorioz, hartzidura alkoholikoa izeneko erreakzio kimiko bat sortzen da: horrela sortzen da CO2 gasa. Gas horren ondorioz puzten da ogiaren masa.
Masa puzteko karbono dioxidoa lortzeko beste modu bat legamia kimikoa erabiltzea da. Berez, “legamia” hori konposatu kimiko bat da, sodio bikarbonatoa, eta ura ukitzean duen erreakzioak CO2 gasa sortzen du.
Legamia freskoaren eta kimikoaren bidez gasa (karbono dioxidoa) sortzeko modua alderatuko dugu, honela:
1. Hauspeakin-ontzi batean 25 g legamia fresko eta 100 mL ur nahastuko ditugu. 2. Beste ontzi batean, 20 g azukre eta 100 mL ur nahastuko ditugu. Hagaxkak ontzi edo hodi batean sartu aurretik garbitu behar dira beti. 3. Hasteko, 1. eta 2. hodiak prestatuko ditugu, taulan adierazten den moduan. Hodi bakoitza irabiatuko dugu hagaxkarekin, eta globoak ipiniko ditugu hodiaren ahoan. Ordua apuntatu eta itxaron egingo dugu globoak puztu arte, hau da, CO2-a askatu arte. 4. 3. eta 4. hodiak prestatuko ditugu, eta, aurreko kasuaren moduan, globoak ipiniko ditugu, ordua apuntatu eta itxaron egingo dugu..
Informazioa antolatzeko taulak
Terminoaren definizioa
Hodia
1
2
3
4
Ur epela
10 mL
20 mL
Legamia-esekidura
10 mL
10 mL
Azukre-esekidura
10 mL
20 mL
Legamia kimikoa
2 g
2 g
Emaitzak aztertu eta taula honetan jasoko ditugu:
Hodia
1
2
3
4
Puztu da? (Bai edo ez)
Denbora (minutuak, ordu-erdi, ordubete baino gehiago...)
Ondorioak:
Zelula da norbanakoa bizirik mantentzeko (elikadura eta harremana) eta iraunarazteko (ugalketa) xedea duten bizi-funtzio guztiak betetzen dituen egitura txikiena.
Elikatzeko eta espezien biziraupena ziurtatzeko energia ematen duten substantziak lortzeko bi modu daude: elikadura autotrofoa eta heterotrofoa. Organismo autotrofoak inguruneko substantzia inorganikoez elikatzen dira, eta horiek elikadura eta materia organiko propio bihurtzen dituzte eguzki-argiaren energiarekin. Organismo heterotrofoak ez dira gai materia organiko propioa fabrikatzeko inorganikoarekin, eta, beraz, beste izaki bizidun batzuek sortutako materia organikoaz elikatzen dira.
Ugalketa-funtzioak bizia iraunarazten du. Bi motatakoa izan daiteke: asexuala eta sexuala. Asexualean, norbanako bat zatitu egiten da, eta bi izaki berdin-berdin edo gehiago sortzen ditu. Sexualari dagokionez, bi norbanakok material genetikoa trukatzen dute norbanako berri eta desberdin bat sortzeko.
Ataza: Gure ikerketaren emaitzak jakinaraziko ditugu
Iraupena:
Saio bat
Taldekatze:
Taldeak: Laukoak
Iritsi da gure ikerketaren emaitzak jakinarazteko ordua. Hiru esperimentuen ondorioekin txosten bat idatziko dugu, metodo zientifikoaren urratsei jarraituz, hau da:
Izenburua eta egilea.
Zer ikertu dugu?
Zein izan da gure hipotesia?
Zer esperientzia egin ditugu hipotesia egiaztatzeko? Egindako esperimentuen deskripzioa.
Zein izan dira esperientzia horien emaitzak? Taula eta argazkiekin dokumentatuko dugu.
Zer ondorio atera ditugu?
Txosten zientifikoak eta zientzietan erabiltzen diren beste ahozko eta idatzizko testu batzuk argudio-testuak dira, hau da, irakurlea konbentzitu nahi dute, ideia bat defendatzen dute eta horretarako argudioak erabiltzen dituzte. Argudiatzea proposamen arrazoituak erabiltzea da, testuko informazioa azalduz pixkanaka eta kontu handiz, beti interpretazioarekin batera. Hauek dira oinarrizko egitura eta ezaugarriak:
Egitura: sarrera edo tesia, argudioa eta ondorioa.
Sarrera edo tesia: ideia nagusia azaltzeko testu laburra, irakurleak argi eta garbi ulertzeko.
Argudiatzea: zati luzeena da, eta tesia defendatu eta babesteko balioa du, irakurleari buruan sartzeko zuzena dela. Argudioetan zenbait baliabide erabil daitezke, adibidez konparazioak eta dikotomiak, irakurlea arrazoitzera bultzatzeko.
Ondorioa: ondorioak argi eta garbi azaltzen dira, eta argudioek testuan zehar garatutako bide logiko gisa aurkezten dira.
Ezaugarriak:
Testuan zehar garatu eta ondoriora arte mantenduko den ideia nagusi bat edukitzea.
Objektiboak eta irakurlearekiko inpertsonalak izango dira.
Singularreko lehen pertsona (edo pluralekoa, egile gehiago badaude) erabiltzea egilearen asmoa adierazteko.
Adibidez:
Sarrera: Ikerketa honen gaia da… Gai horri dagokionez, jakina da... Gure helburua da jakitea... Gure hipotesia zera da... Egoera da... Gaur egun, jakina da...
Materiala eta metodoak: Honen bitartez ikertu dugu... Prozedura hau erabili dugu... Lehenik eta behin... Azkenik... Neurtu dugu...
Emaitzak: Emaitzak hauek izan dira... Grafikoan ikusten dugun moduan... Ikusten dugu... Honekin alderatuz gero... Aldea ikusten dugu...
Eztabaida eta ondorioak: Gure emaitzek adierazten dutenez... Izan ere... Beraz... Ondorioz... Gure ondorioak hauek dira...
Ebaluazioa eta hausnarketa
Ataza amaitu ondoren, gure ikaskuntza-egunerokoan hausnarketa egiteko une bat har dezakegu. Hauek izan daitezke egin ditzakegun galdera batzuk:
Zer ikasi dut?
Prozesuan zehar zerk harritu nau gehien? Zergatik?
Aldatu al dut aurretik nuen iritzirik? Zein?
Zer izan da zailena? Zergatik?
Erronka hau balorazio-eskala hauekin ebaluatuko da:
