Planetako izaki bizidun guztiok ondare genetiko komuna dugu. Gizakiok, adibidez, genomaren % 99 baino gehiago partekatzen dugu txinpantzeekin. Horrek aukera eman die adituei ondorioztatzeko Lurreko biziak jatorri bera izan zuela, hau da, behin bakarrik sortu zen, eta bertan bizi diren organismo guztiek arbaso bakarra dutela, bakterioetatik balea urdinetara.
Ez dakite zehatz-mehatz nola lortu zuten koazerbatuen molekula organikoek bere burua antolatzea egitura konplexuagoak garatzeko eta lehen zelulak osatzeko. Uste dute egitura primitibo horiek garatu ahal izan zirela kanpoaldetik bereizten zituen mintzez inguratu zirelako.
Zientzialariek uste dute soilik zelula goiztiar batek (edo zelula-talde batek) sortu zuela Lurreko bizi guztia. LUCA deitu zioten, “Last Universal Common Ancestor” (edo “Azken Arbaso Komun Unibertsala”) terminoaren akronimo gisa. Ziurrenik, duela 3.500 milioi urte inguru existitu zen, zelula bakarreko organismo bat zen, bakterio modernoen antzekoa, eta planetako izaki bizidun guztiek dituzten ezaugarri guztiak zituen. LUCA organismo guztien zuhaitz filogenetikoaren sustraian egongo litzateke: diagrama horrek organismoen arteko harreman ebolutiboak irudikatzen ditu.
Zuhaitz filogenetikoa biziaren zuhaitz genealogikoa da. Zuhaitz filogenetikoan zenbait “adar” ikusi ditzakegu. Adar bat nodo batean banatzen den bakoitzean, esan nahi du gertakari ebolutibo batek beste “leinu” bat sortu duela. “Adar” bakoitzaren sustraiak adarren amaieran dauden organismo guztien arbaso komun bat irudikatzen du, eta lotura handiagoa duten euren artean beste adar batzuetako ondorengoekin baino. Zuhaitzaren oinarrira jarraituta, guztien arbaso komunera helduko gara: LUCA. Zuhaitzean dago gainetik edo azpitik dagoen organismorik edo maila aurreratuagorik edo atzeratuagorik; garrantzitsuena zera da, nodoen edo adarrak konektatzen dituzten puntuen posizio erlatiboa.
Adibidez, adar honetan ezin dugu esan orangutanek tigre edo sugandilek baino eboluzio handiagoa izan dutenik; izan ere, guztiak gaur egun bizi dira. Leinuek euren ibilbide ebolutiboak egin eta euren inguruneetara egokitu dituzte. Era berean, ezin dugu esan gizakia txinpantze edo orangutanaren ondorengoa denik: biek dute arbaso bera.
Irudikapen horri kladograma deritzo. Kladograma antolatzaile grafikoa da, zuhaitz ebolutiboaren forman, eta espezieen arteko ahaidetasuna ikusten laguntzen digu. Kladograma batean, zuhaitzaren adar bereko espezieek arbaso komun bat dute, eta ordena ebolutiboan ipintzen dira, hau da, izaki bizidunek eboluzioari esker lortu dituzten ezaugarrien arabera.
Praktika sinple bat egingo dugu kladogramekin, biologiako sailkapenen garrantzia ikusten hasteko. Talde-lana izango da. Talde bakoitzak jarduerak idatziko ditu idatzizko txosten batean. Taldeek txostenak trukatuko dituzte, eta koebaluazioa egingo dute irakasleak emandako balorazio-eskalarekin.
Kladograma bat aztertzen
Adibide gisa, kladograma hau aztertuko dugu. Organismo hauek guztiak gaur egun existitzen dira, baina, eboluzioaren ikuspegitik, batzuek ezaugarri eratorriak edo desberdinak dituzte, “berrikuntza” ebolutibo bat. Ezaugarri horiek identifikatzen saiatuko gara.
Hasteko, irudikatutako izaki bizidunetan “berrikuntza” hauek identifikatuko ditugu, eta taula beteko dugu.
Eztabaidatu zure taldekideekin “berrikuntza” horiek modu ebolutiboan ordenatzeko modua, hau da, agertu zen lehenetik azkenera.
Zer ezaugarri partekatuko lituzke arbaso komunak F puntuan? Eta H puntuan?
Zer esan nahi du inurria eta ur-arkakusoa beste adar batean egoteak?
Tximeletak euliak baino eboluzio handiagoa izan du? Zergatik?
Organismoak
Ezaugarriak
Hegoak
6 hanka
Hego sorta bikoitza
Gorputz segmentatua
Apendizeak abdomenean
Hankak
Antenak
Tximeleta
Burruntzia
Eulia
Inurria
Ur-arkakusoa
Zizarea
Armiarma
Gure kladograma
Orain gure kladograma sortuko dugu. Kladograma bat egiteko, lehenik izaki bizidunak ikusi behar dira, baita partekatzen dituzten ezaugarriak eta talde bakoitzaren berezkoak finkatu ere. Horretarako, taula hau beteko dugu, eta, horretan oinarrituta, gure kladograma marraztuko dugu.
Organismoa/Ezaugarria
Zelulak
Bizkarrezurra
Hankak
Ilea
Erpuru aurkaragarriak
Barea
Arrain katua
Igela
Tigrea
Gizakia
Simulazioa
Jarraian, simulazio digital bat landuko dugu, nodo bakoitzean balizko arbaso komunak identifikatzeko. Gidalerro hauek jarraituko ditugu. Gidalerro hauek jarraituko ditugu.
1.-Gure ordenagailuan simulazio filogenetikoa irekiko dugu: ONE ZOOM
2.-Goiko eskuineko zatian, “Homo sapiens” bilatuko dugu.
3.-Orain, “atzera” joango gara zuhaitz ebolutiboan; hau da, simulazioa manipulatuta, hasierako taldearen arbaso komuna bilatuko dugu. Aurkitu ondoren, jarraian idatziko dugu, “Common ancestor” botoia sakatuta; adibidez, lehen nodoa “Hominidoak” izango litzateke.
4.-Beste nodo-arbaso batzuk bilatuko ditugu, gutxienez 8, eta taula honetan idatziko ditugu:
Nodoa
Arbasoa
1
Gizakia
2
Hominidoak
3
4
5
6
7
8
Anderson irakaslearen (Khan Academy) bideoa, kladograma bat zer den hobeto ulertzeko.
